بخش های ثبت‌شده شامل دو مجتمع سلطنتی مجزا، قلعه لاهور و باغ‌های شالیمار هستند که هر دو در شهر لاهور قرار دارند و هفت کیلومتر از یکدیگر فاصله دارند. این دو مجموعه – یکی با بناهای تاریخی و دیگری با باغ های گسترده – نمونه ای برجسته از هنر گورکانیان هند در قرون شانزدهم و هفدهم است.
تمدن گورکانیان هند، ترکیبی از سنت های اسلامی، ایرانی، هندی و مغولی است که برای قرن های متمادی بر شبه قاره هند مسلط بوده و تاثیر بسزایی در توسعه این منطقه داشته است.
قلعه لاهور در شمال غربی هسته قدیمی شهر لاهور قرار گرفته است. به نظر می رسد که این قلعه طی قرن های متمادی تخریب شده و در حدود قرون سیزدهم تا پانزدهم میلادی، بارها بازسازی شده است.
بیست و یک اثر تاریخی باقی مانده در محدوده ی این سایت تاریخی نشان دهنده سنت های معماری دوره گورکانی، از زمان سلطنت شاه اکبر و شاه جهان است. در دوره سلطنت شاه اکبر استاندارد مصالح بنایی استفاده از آجر و ماسه قرمز بوده و همچنین موتیف های جانوری هندو در این دوره استفاده میشده است. در زمان سلطنت شاه جهان سنت های تزیینی گورکانی به استفاده از سنگ مرمر، نماهای موزاییک مجلل و موتیف های تزیینی ایرانی بوده است.
از جمله بناهایی که اکبرشاه از بانیان آن بوده است و از دوره خود به جا گذاشته می توان به سر در ورودی مسجد و دو منار کنار آن و همچنین بارگاه خاص و عام اشاره کرد. جانشین اکبر، جهانگیر، ساخت بارگاه شمالی که در زمان سلطنت اکبرشاه در 1617-18 شروع شده بود را در 1624-25 به پایان رساند و جبهه شمالی و شمال غربی بنا را تزیین کرد. شاه جهان مجموعه ای ساختمان های افسانه ای را در اطراف بارگاه خود احداث کرد که از آن جمله می توان به دیوان خاص، لال برج، خوابگاه جهانگیری و شیش محل (Shish mahal) اشاره کرد که در 1631-32 ساخت آن به پایان رسید. این بناها یکی از زیبا ترین کاخ های جهان هستند که تزیینات موزاییک شیشه ای آنها و همچنین تزیینات طلاکاری و مرمری و تلفیقی سنگی آن بسیار چشم نواز است.
باغ های شالیمار که در دوره ی شاه جهان و در سالهای 1641-42 ساخته شدند که تاثیر سنت های ایرانی بر سنت های اسلامی قرون میانی را نشان می دهد و نمایانگر اوج هنر گورکانی هند است.
باغ های مغول، با باغ هایی محصور و طرحی مستطیل شکل و آبشار های مصنوعی شناخته می شوند. باغ های شالیمار حدود 16 هکتار را در برمی گیرند که در سه سطح طراحی شده اند که از جنوب به شمال ارتفاع آن کم می شود.
پلن معمول باغ های این دوره دربرگیرنده دیوار های هلالی محصور کننده از ماسه قرمز، تختگاه های مربع شکل دور از هم در تراس ها، که در تراس میانی باریک تر و طول آنها بیشتر است، به همراه اتاق هایی زیبا که دورتادور آن با درختان صنوبر و سرو تزیین شده و انعکاس آن در آب حوض بسیار زیبا است.
Author: Zishan Sheikh
معیار های ثبت جهانی
معیار شماره یک:
21 اثر تاریخی محافظت شده در مرز های قلعه تاریخی شهر لاهور نمایانگر مجموعه ای است که ارزش ها و سنت های هنری و معماری و زیبایی شناسی دوره ی گورکانیان هند از زمان سلطنت اکبر تا شاه جهان را درون خود حفظ کرده است. به همان اندازه باغ های شالیمار که توسط شاه جهان طراحی شده است مظهر الگوهای باغ سازی دوره ی گورکانی و اوج پیشرفت هنر این دوره است. این دو مجموعه در کنار هم یادگاری از یک شاهکار نبوغ و خلاقیت انسانی است.
معیار شماره دو:
فرم، موتیف و تزیینات گورکانی در قلعه و باغ های شالیمار لاهور پیشرفت بسیاری کرد و البته تحت تاثیر نوآوری های دیگر حکمرانان گورکانی نیز قرار گرفته است و همچنین تاثیر بسیاری بر بیان هنری و زیباشناسی شبه قاره هند در سده های بعدی گذاشت.
معیار شماره سه:
تزیینات بناهای قلعه و باغ های شالیمار لاهور، شاهدی منحصر به فرد و استثنایی بر اوج تمدن گورکانی در دستاوردهای هنری و زیبایی شناسی سده 16 و 17 میلادی است.
اصالت اثر:
پرونده این دو اثر یعنی قلعه و باغ های شالیمار لاهور که بصورت مجزا به کمیته میراث جهانی ارائه شده بود، توسط این کمیته در سال 1981 در یک پرونده گنجانده شد و بدین منظور محدوده بیان ارزش های هنری و تاریخی این اثر نیز افزوده شد که از بناهای تاریخی تا آب نماهای این سایت را که نمایانگر هنر و زیبایی شناسی دوره ی گورکانی است را در برگرفته و موجب افزایش ارزش های جهانی این سایت شد.
هر دو این مجموعه ها با توجه به اسناد، همانطور که بوده اند تا حد زیادی حفظ شده اند چنانکه قلعه لاهور هر 21 اثر تاریخی و باغ های شالیمار آب نماهای خود را تا به امروز حفظ کرده اند. با این حال در ماموریت هایی که برای بازدید از این سایت در سال های 2003-2005-2009 انجام شد ذکر شده است که با اینکه مسجد سلطنتی پادشاهی و مقبره رانجیت سینگ در خارج از محدوده مرز های سایت تاریخی قلعه و باغ های شالیمار واقع شده اند، اضافه شدن آنها به متعلقات این سایت باعث افزایش ارزش این مجموعه می شود.
متاسفانه در سال 1999 و به دنبال حادثه ای تصادفی در عملیات تعریض جاده اصلی لاهور به موگا، 2 مورد از 3 سازه ی هیدرولیکی باغ های شلیمار تخریب شد و این سایت در سال 2000 میلادی در لیست آثار در معرض خطر قرار گرفت. پس از آن بررسی های دقیق تر نشان داد که تخریب های قابل توجه در بناهای یادبود این سایت و تجاوز های عمدی به حریم آن، تاثیرات مخربی را بر یکپارچگی این منطقه گذاشته است. گرچه در سال 2000 تلاش های مستمر بسیاری در ارائه راهکارهای مرمتی مورد نیاز بناهای این سایت به صورت انفرادی ارائه شد، این طرح های مرمتی بر روی احیای سازه های هیدرولیکی و اجزای آن ها متمرکز نبوده است.
Author: Zishan Sheikh
اقداماتی جهت تثبیت شرایط و حفاظت از این بناها تدوین شده است که دربرگیرنده موارد زیر می باشد: اقدامات مرمتی و حفاظتی درمورد مخزن های آبی آسیب دیده، حفاظت از دیواره خارجی هر دو مجموعه، سرمایه گذاری در بهسازی شرایط بناهای دو مجموعه، گسترده کردن مرز های دربرگیرنده این دو مجموعه جهت اجرای بهتر اقدامات حفاظتی در مورد ارزش های جهانی این مجموعه ها، درنظر گرفتن شرایط قرارگیری بناهای مجاور هم، حذف تجاوزهای صورت گرفته به حریم سایت و کنترل افزایش شهرنشینی در اطراف سایت و جلوگیری از ساخت و ساز پارکینگ و … در محدوده تعریف شده این منطقه تاریخی.
ارزش اثر:
این مجموعه به طور کلی در طرح، ساخت، مواد و مصالح، تزئینات و … نمایانگر ارزش های هنری و زیبایی شناسی دوره گورکانی در سده های 16 و 17 میلادی است؛ همچنین در حفاظت و مرمت این سایت همواره از تکنیک ها و مواد و مصالح اصیل استفاده شده است، اگرچه اصالت کارکردی و ساختار فضایی بناها در طی زمان دچار تغییر شده است؛ به طور مثال: کارکرد اصلی این بناهای مجلل به فضایی عمومی و توریستی تبدیل شده است و میزبان حجم بسیاری از بازدید کننده هاست که منتهی به انجام الحاقاتی متناسب با سیستم شهرسازی امروزی در لاهور شده است.
اقدامات حفاظتی و مدیریتی:
میراث جهانی پاکستان بر اساس قانون حفاظت از آثار تاریخی 1975، که تا سال 2005 زیر نظر اداره باستان شناسی پاکستان، محافظت می شد ولی در سال 2005 نظارت بر این حوزه از سطح ملی به سطح استانی تغییر کرد و اداره کل باستان شناسی استان پنجاب تمام اختیارات را برعهده گرفت.این اداره خط مشی را در طرح پنج ساله حفاظت و مرمت از این دو سایت تاریخی در سال 2006-2007 تدوین کرد که منابع مالی آن توسط دولت پنجاب تامین می شود. اقدامات این اداره همچنین توسط کمیته ی ناظر بر اجرای دقیق طرح ها و همچنین کمیته ی فنی، جهت نظارت بر اجرای طرح مرمت و بررسی اولویت های مرمتی، مورد بررسی قرار میگیرد و بنیاد میراث تاریخی دولت پنجاب نیز این پروژه ها را از نظر مالی پشتیبانی می کند.
اسم این سایت میراث جهانی در لیست آثار جهانی در معرض خطر در چندین عنوان، چون اصالت اثر و ارزش جهانی آن، ذکر شده است. این تهدیدات نه تنها باعث کاهش چشمگیر ویژگی های این محوطه تاریخی شده اند بلکه به نظر می رسد اداره مذکور توانایی کافی جهت رصد کردن وضعیت بنا و کنترل و جلوگیری از تجاوزات منتج از پیشرفت شهر به سمت این سایت را نداشته و ارزش های جهانی این سایت را مورد تهدید و خطر جدی قرار داده است.
نکته کلیدی اصلی در حفظ اصالت، ارزش و ویژگی های خاص این سایت تاریخی، افزایش مرز های دربرگیرنده این محوطه جهت جلوگیری از تجاوز به حریم آن برای تکمیل طرح اصلی مرمت و حفاظت از قلعه و باغ های شالیمار است. به منظور دستیابی به این هدف تقویت سیستم نظارت و عملکرد محلی حاکم بر این سایت تاریخی و افزایش آگاهی عمومی نسبت به اهمیت و ارزش های جهانی این سایت، از اهمیت ویژه ای برخوردار است و جهت بهبود عملکرد و کنترل تاثیرگذاری تمام ذی نفعانی که فعالیت آن ها به هر نحوی ممکن است ارزش های جهانی این محوطه تاریخی را به خطر اندازد، نیاز به مداخله های ملی و استانی و برنامه ریزی فعالیت های عمومی در راستای مدیریت و توسعه ی صنعت توریسم در منطقه دارد.
برگفته از وبسایت میراث جهانی یونسکو – ترجمه توسط روزن مگ